Λογοτεχνία - «Θεία Κωμωδία: Η Κόλαση» του Δάντη

Ο Ιρλανδός θεολόγος και φιλόσοφος Σκότος Εριγένης (810-877) έλεγε ότι η Αγία Γραφή είναι ένα κείμενο το οποίο περικλείει άπειρα νοήματα και μπορεί να παρομοιαστεί με τα ιριδίζοντα φτερά ενός παγωνιού.

Ενας τέτοιος ισχυρισμός ταιριάζει ιδανικά στη «Θεία Κωμωδία», ένα έργο πολυπρισματικό που ανταποκρίνεται πλήρως στην - τόσο χαρακτηριστική του Μεσαίωνα- ιδέα ενός κειμένου ανοιχτού σε πολλαπλές αναγνώσεις.

 

Του Γιώργου Βαϊλάκη

Πάντως, το μεγαλείο του ποιήματος του Δάντη οφείλεται στο γεγονός ότι παρ' όλη τη συσσώρευση των αλληγοριών, των φιλοσοφικών ιδεών, των ονομασιών και των λεπταίσθητων λεπτομερειών και αποχρώσεων, καταφέρνει -στο σύνολό του- να είναι μία από τις πιο γοργές και συναρπαστικές αφηγήσεις της δυτικής λογοτεχνίας.

Το ποίημα συνίσταται σε τρία μέρη -την «Κόλαση», το «Καθαρτήριο» και τον «Παράδεισο»- από τα οποία το καθένα αποτελείται από τριάντα τρία άσματα, ενώ υπάρχει και ένα εισαγωγικό άσμα, οπότε όλα γίνονται εκατό. Οι σχολιασμοί, οι αναλύσεις και οι ποικίλες ερμηνείες του περίτεχνου αυτού έργου, πέρα από τον εκάστοτε θρησκευτικό, ιστορικό ή αισθητικό προσανατολισμό τους, στέκονται με δέος απέναντι στην ένταση που -από άκρη σε άκρη- δεν χαλαρώνει ποτέ, αλλά και στην επικής προέλευσης αφηγηματικότητα που σε συμπαρασύρει μες τη σαγήνη της, παρά την έκταση του ποιήματος και την ευρύτητα των θεμάτων.

Ο Δάντης επιτυγχάνει μία μοναδική ιστορικά πανεποπτεία ενός τέτοιου υλικού, συνδυάζοντας σχολαστικά, θέματα ετερόκλητα- φιλοσοφικά, μυθικά, δαιμονικά, αποκρουστικά, φανταστικά, αλληγορικά, αλλόκοτα, συμβολικά, ψυχολογικά, κωμικά. Απ' την άλλη, παρουσιάζονται όλα τόσο ζωντανά, τόσο παραστατικά, ώστε καταλήγουμε να φανταζόμαστε ότι ο ποιητής πίστευε σε αυτόν τον άλλο κόσμο του.

Οσο για την αρχιτεκτονική πρωτοτυπία που προσέδωσε ο Δάντης στο τοπίο της Κόλασής του, γοήτευε πάντα τους αναγνώστες, ενώ οι εικονογράφοι -στο πέρασμα των αιώνων- συμπλήρωναν τις αλλεπάλληλες εκδόσεις με εμπνευσμένες απεικονίσεις των ποικίλων χαρακτήρων και των τεράτων που απαντώνται στο έργο, μαζί βέβαια με τα λεπτομερή σχεδιαγράμματα και τους χάρτες του κάτω κόσμου.

Η «δαντική» -λοιπόν- Κόλαση αποτελεί την περιγραφή ενός φανταστικού ταξιδιού στον Αδη, το οποίο ξεκινά -κατά την πιθανότερη εκδοχή- τη Μεγάλη Παρασκευή του 1300 και ενώ ο Δάντης είναι τριάντα πέντε ετών. Το ταξίδι παρουσιάζεται ως αληθινό, κυρίως μέσα από τη χρήση πλήθους στοιχείων που παραθέτει ο ποιητής και λεπτομερειών που δίνονται με ασυνήθιστη σχολαστικότητα: Οι ώρες, οι τοποθεσίες και το δρομολόγιο του αφηγητή καταγράφονται σχεδόν με μαθηματική ακρίβεια.

Στο ταξίδι του αυτό ο ποιητής συνοδεύεται από τον δάσκαλό του Βιργίλιο. Μαζί επισκέπτονται την κοιλάδα της Κόλασης, η οποία βυθίζεται στο ένα ημισφαίριο της γης σε σχήμα χωνιού, του οποίου η άκρη αγγίζει το κέντρο της: Εκεί είναι καρφωμένος ο Εωσφόρος, ο Σατανάς. Η κωνοειδής κοιλάδα της Κόλασης είναι χωρισμένη σε εννιά κύκλους οι οποίοι στενεύουν διαδοχικά καθώς κινείται κανείς κατηφορικά, για να καταλήξουν στην κορυφή του κώνου, στο κέντρο της Γης.

Κάθε κύκλος της Κόλασης αντιστοιχεί σε συγκεκριμένες αμαρτίες -ολοένα βαρύτερες για βαθύτερους κύκλους- καθώς και τις αντίστοιχες τιμωρίες που επιβάλλονται. Πριν από αυτούς, σαν σε προθάλαμο, μένουν όσοι δεν έκαναν στη ζωή τους ούτε καλό, ούτε κακό. Επειτα, μετά τον Αχέροντα ποταμό, αρχίζουν οι επάλληλοι κύκλοι. Κάθε κύκλος φυλάγεται από δαίμονες, τον Χάρο, τον Μίνωα, τον Κέρβερο, τις Ερινύες, τη Μέδουσα, τον Μινώταυρο, τους διαβόλους και άλλους που τυραννάνε τους κολασμένους.

Το κακό καθ' αυτό, όμως, τιμωρείται αποκλειστικά στον έβδομο, όγδοο και ένατο κύκλο της Κόλασης, με τον Δάντη να διακρίνει είκοσι δυο περιπτώσεις καταδικαστικών αμαρτημάτων που επιφέρουν -στον αιώνα τον άπαντα- τις χειρότερες ποινές: Τύραννοι, δολοφόνοι, όσοι πλήγωσαν αλλήλους, αυτόχειρες, σπάταλοι, βλάσφημοι, σοδομιστές, τοκογλύφοι, διαφθορείς γυναικών, κόλακες και ακόμη σιμωνιακοί, μάγοι και μάντεις, εξαγοράσιμοι πολιτικοί, πολιτικοί που εξαπατούν, κλέφτες, δολοπλόκοι, όσοι σπέρνουν τη διχόνοια, μίμοι και παραχαράκτες, αδελφοκτόνοι, προδότες πατρίδας, προδότες φιλίας και φιλοξενίας, προδότες του ευεργέτη τους. Εάν, πάντως, υπάρχει ένα συναίσθημα που κυριαρχεί σε αυτήν την Κόλαση, αυτό δεν είναι άλλο από την απέραντη θλίψη και απελπισία.

Το αριστούργημα του Δάντη, το οποίο ο Ιταλός ποιητής συνέθεσε όταν ζούσε εξόριστος από τη γενέτειρά του Φλωρεντία, ίσως να μην μπορούμε να το κατανοήσουμε με πληρότητα, εάν δεν λάβουμε υπόψιν μας τους ποικίλους δεσμούς που το συνδέουν με την εποχή του. Εάν, δηλαδή, δεν το τοποθετήσουμε ιστορικά σε εκείνη την περίοδο- στο λυκόφως του Μεσαίωνα. Ανάμεσα στα τέλη του 13ου και στις αρχές του 14ου αιώνα, φαίνονταν πιο καθαρά τα σημάδια μιας -δειλής έστω- ανανέωσης της πολιτικής και πνευματικής ζωής εκείνων των χρόνων: η φιλοσοφία, αν και παρέμενε ακόμα πιστή στις σχολαστικές φόρμες και τη θεολογική προϋπόθεση, δέχεται κάποια κοσμικά και θετικιστικά στοιχεία.

Η ιστοριογραφία πάλι, χωρίς να απαρνηθεί τη συνήθη θεϊκή ερμηνεία των γεγονότων, παραχωρεί όλο και περισσότερο χώρο σε αυτές καθ' αυτές τις εξελίξεις, τις αντιθέσεις της καθημερινότητας, τα πάθη. Οι δε πολιτικές επιστήμες, μελετούν διεξοδικότερα το θέμα των σχέσεων μεταξύ εκκλησίας και αυτοκρατορίας, με τη θρησκεία να είναι -σε κάθε περίπτωση- παντοδύναμη.

Ο Δάντης συμμετείχε συνειδητά σε αυτήν την παράξενη συγκυρία για τον πολιτισμό μιας ολόκληρης εποχής που άλλαζε οριστικά- η οποία αποχαιρετούσε τον Μεσαίωνα και ουσιαστικά προετοίμαζε την Αναγέννηση. Μέσα του, λοιπόν, συνυπήρχαν η μεσαιωνική θρησκευτικότητα και η περιέργεια για τις ανθρώπινες συγκρούσεις, η γοητεία του υπερκόσμιου και τα αδιαμφισβήτητα γεγονότα, η αγωνιώδης παρακολούθηση των πολιτικών συμβάντων και η μακροχρόνια αγάπη του για τη λογοτεχνία, τη γλώσσα, τη φιλοσοφία.

Οσο για την περίφημη εξορία του ποιητή, διεύρυνε τον ορίζοντα του μυαλού του πέρα από τα στενά όρια μιας πολιτείας. Και, ακόμη, είναι από τη συναίσθηση μιας προσωπικής κατάφορης αδικίας που έφτασε τελικά στη θεώρηση ολόκληρης της εποχής του, η οποία βασανιζόταν από την πλεονεξία και την εκμετάλλευση, τη μοχθηρία και την αναρχία.

Ο Δάντης αισθάνθηκε κάποια στιγμή ότι του είχε ανατεθεί -τρόπων τινά- ένα προφητικό καθήκον. Για μία τέτοια αποστολή, χρειαζόταν ένας τεράστιος «ζωγραφικός» πίνακας, ικανός να εντυπωσιάσει μέσα από τη ζωντάνια και την πληρότητα της απεικόνισης. Και αυτό η μεσαιωνική παράδοση του αλληγορικού ποιήματος του το προσέφερε απλόχερα, αφού σε αυτό το είδος βρήκε τη μορφή που ταίριαζε καλύτερα στον σκοπό του: να απευθύνει τα λόγια του σε ένα ευρύ κοινό, με την επιστήμη, τη φιλοσοφία, τη θεολογία και την πολιτική να αποτελούν όχι μόνο ένα αναπόσπαστο κομμάτι της οπτασίας του, αλλά και την πρώτη ύλη ενός συναρπαστικού ποιητικού κόσμου, γεμάτου δραματικό μυστήριο.

Με άλλα λόγια, η πολυμορφία του περιεχομένου της Θείας Κωμωδίας -και ιδίως της Κόλασης- απορρέει από μία εμπειρία δίχως όρια ενός μεγαλοφυούς ποιητή, που κατάφερε να αποτυπώσει τις σκοτεινές πηγές της διαφθοράς και των σφαλμάτων, τα θηριώδη ένστικτα, τα συγκλονιστικά πάθη, τις κρυφές και ταπεινωτικές αδυναμίες των ανθρώπων της εποχής του. Κάπως έτσι δημιουργήθηκε ένα από τα μεγαλειωδέστερα ποιητικά επιτεύγματα όλων των εποχών, με τον μεγάλο Ιταλό ποιητή να διατυπώνει μέσα από την τέχνη του μία ξεκάθαρη άποψη για το ποιοι αξίζουν να πάνε στην Κόλαση, ποιοι είναι εκείνοι που αμαρτάνουν και οι οποίοι πρέπει -εν τέλει- να τιμωρηθούν για τις κακές πράξεις τους…



Πηγή: www.imerisia.gr
Δημοσιεύτηκε στις 18/10/2013